Suriye’de El Esas’tan ayrılarak kurulan Heyet Tahrir eş-Şam (HTŞ) liderliğindeki cihatçı örgütün 8. Aralık 2024’te başşehir Şam’a girdi. Şam’da Esad iktidarın son bulmasıyla berbaer son bulan Baas Partisi iktidarı, Suriye’de yarım asrı aşkın süren bir devri geride bırakıyordu.
Arap Sosyalizmi olarak da bilinen BAAS modeli bilhassa Ortadoğu tarihinde kıymetli bir yere sahip oldu.
BAAS NEDİR?
Arapça Baas “rönesans” yahut “diriliş” manasına gelir. Baasçılık, Arap dünyasının tek bir devlette birleştirilmesi fikrini temsil ederdi. “Birlik, Özgürlük, Sosyalizm” sloganı ile Arap birliğine ve Arap olmayandan gelen müdahaleye karşı özgürlük çabasını programına aldı.
Baas Partisi’nin kuruluş prensiplerine bakacak olursak: “Ölümsüz bir unsura sahip tek Arap ulusu”, “Birlik, Özgürlük ve Sosyalizm”.
– Birlik: Pan-Arabizm unsuru birçok siyasi gelişmede test edilmiş ve başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Mısır ve Suriye birliğindeki başarısız tecrübenin akabinde partinin Irak ve Suriye kollarının birlik uğraşlarının başarısızlığı, bu prensip ile toplumun siyasi motivasyonu ortasında gerçekçi bir bağ olmadığını gösterir.
– Sosyalizm: Sömürgecilik periyodundan şimdi çıkan Suriye, klâsik feodal bir toplumdan bir partinin agresif ve kanlı askeri darbeleri ile Sovyet ekseninde, sosyalist bir kalıba sokulmaya çalışılmıştır. Fakat azınlığın diktatörlük ile yönettiği, mezhepçiliğin ve kayırmacılığın hakim olduğu adaletsiz bir toplum haline gelmiştir.
– Özgürlük: Baas Partisinin karar sürdüğü Irak ve Suriye’de kapatılan gazete ve siyasi partileri, sürgüne gönderilen fikir ve siyaset insanlarını ve yıllarca tek parti olarak karar sürmesini düşünecek olursak, özgürlük prensibinin hayata geçirilmediğini görebiliriz.
ARAP SOSYALİST BAAS PARTİSİ NE ZAMAN KURULDU?
Baas Partisi, 7 Nisan 1947’de kuruldu. Kurucuları Mişel Eflak, Selahaddin el-Bitar ve Zeki el-Arsuzi olarak biliniyor. Parti’nin resmi ismi Hizb el-Ba’ath el-Arabi el-İştiraki olarak kayıtlara geçti. Parti isminin Türkçe karşılığı ise Arap Sosyalist Diriliş (Baas) Partisi’dir.
Arap ulusunun, Arap topraklarında birlik ve özgürlüğü parolası ile mücadele eden Baas Partisi, büyük sermayelerin kamulaştırılması, sendika hakkı ve toprak ıslahatı üzere siyasetleri benimsemişti.
1952’de Ekrem Havrani’nin Arap Sosyalist Partisi ile birleşerek Arap Sosyalist Baas Partisi ismini aldı. Bu birleşme, Suriye siyasetinde değerli bir güç merkezi oluşturdu. 1954’te Suriye’de demokrasiye geçildiğinde, parti 142 sandalyeli parlamentoda 22 sandalye kazanarak ikinci büyük parti oldu.
Baas Partisi kurucusu Mişel Eflak ve Irak Baas’ı lideri Saddam Hüseyin
SURİYE BAAS’ININ İDEOLOJİSİ NEYDİ?
Baas Partisi’nin temel ideolojisi üç sütun üzerine heyetiydi: Arap milliyetçiliği, sosyalizm ve sekülerizm.
Baas, Arapların birliği ve çağdaşlaşmasının bir mecburilik olarak görüyordu. 1958’de Mısır ile birleşme kararı bu vizyonun sonucu olarak gerçekleşse de bu tecrübe başarısız oldu.
1960’larda parti siyasetinde önemli bir dönüşüm yaşandı. Neo-Baas olarak ortaya çıkan bu akım, Marksizmden etkilenerek anti-dini bir söylemle pan-Arap birliği gayretlerini geri plana attı. Sovyetler Birliği, bu sol programa takviye verdi ve rakip Irak Baas’ını “gerici” ve “sağcı” olmakla suçladı.
Suriye Baas’ı başkanlarından Beşar Esad’ın babası Hafız Esad
1948’deki Filistin mağlubiyeti, Arap dünyasında milliyetçi hareketlerin yükselmesine zemin hazırladı. Baas Partisi entelektüel gençler, çiftçiler ve emekçi sınıfını bir ortaya getiren geniş tabanlı bir örgüt olarak öne çıktı.
Parti süratle Arap dünyasına yayıldı.
8 Mart 1963’te Baas subayları, kapalı bir askeri komite kurarak partinin denetimini sivillerin elinden almayı amaçlamıştı. Bu komiteye nazaran halihazırdaki şartlarda gerçekleştirilecek sivil seçimlerin şaibeli olacağı katiydi.
Subaylar, bunu münasebet göstererek iktidarı ele geçirdikleri bir askeri darbe düzenlediler. Mısır’la birlik devrinde Mısır’da kurulan bu saklı örgütü 5 subay yönetiyordu: Muhammed Ümran, Salah Cedid, Hafız Esad, Ahmed el-Mir ve Abdul Kerim al-Cundi.
ESAD’LARIN ORTAYA ÇIKIŞI
Darbe, partinin Eflakçılar olarak bilinen Mişel Eflak, Selahattin el-Bitar ve Münif Razzaz tarafından temsil edilen eski önderler ile Neo-Baas’çı harekete bağlı genç subaylar ortasındaki güç uğraşının artması sonucunda gerçekleşmiştir.
Darbe sonucunda yaklaşık 400 kişi öldürüldü. Darbe, Baas Partisi’nin Suriye ve Irak bölgesel şubeleri ile kendi Ulusal Komutanlıkları ortasında kalıcı bir bölünme oluşturdu ve birçok üst seviye Suriyeli Baasçı, Irak’a kaçtı.
Salah Cedid’in önderliğinde kurulan yeni hükümet, Suriye tarihindeki en radikal idareydi. Bu devirde Iraklı Baasçılara karşı sert bir propaganda kampanyası başlatıldı. Cedid’in hükümeti, 1970’te Hafız Esad’ı iktidara getiren Tamir Hareketi ile devrilecekti.
Parti, Irak, Yemen, Ürdün, Lübnan ve Libya’da şubeler açıldı. 1963’ten itibaren Suriye’de, 1968’den 2003’e kadar da Irak’ta mutlak denetimi ele geçirdi. Lakin iki ülkedeki Baas partileri ortasında ideolojik ve siyasi farklılıklar vakitle barizleşti.
Kurucu başkan Mişel Eflak, İslam’ı Arap tarihini ve toplumunu şekillendiren özel bir din olarak görüyor, pan-Arabizmin İslami bedellerle birleştirilmesini savunuyordu. Fakat Aleviler üzere azınlık topluluklarından gelen genç Neo-Baasçılar, komünist ülkülerden etkilenerek daha seküler ve Marksist bir çizgi benimsedi.
BEŞAR ESAD İKTİDARI
Hafız Esad’ın 10 Haziran 2000’deki vefatının akabinde Suriye Anayasası değiştirildi. Cumhurbaşkanlığı için en az yaş koşulu 40’tan, Beşar’ın o zamanki yaşı olan 34’e indirildi. Tek aday olarak girdiği seçimlerde yüzde 97,29 oyla cumhurbaşkanı seçildi. Suriye Silahlı Kuvvetleri başkomutanı ve Baas Partisi bölgesel genel sekreteri olarak misyona başladı.
Beşar Esad, babasının iktidar yapılarını ve kişilik kültünü miras almasına karşın, babasının sahip olduğu sadakate sahip değildi ve idaresine karşı artan bir hoşnutsuzlukla karşı karşıya kaldı. Bunun sonucunda, Eski Muhafızların birçok istifa etti yahut tasfiye edildi. Siyasi iç etraf sadık destekçilerle değiştirildi.
Esad Ailesi
Göreve gelir gelmez “Şam Baharı” olarak bilinen ıslahat hareketi başladı. Müellifler, aydınlar, muhalifler ve kültür aktivistleri temkinli ilerlemeler kaydetti. Mezzeh Hapishanesi kapatıldı ve Müslüman Kardeşler irtibatlı yüzlerce siyasi mahkum için geniş kapsamlı af ilan edildi.
Ancak bir yıl içinde güvenlik operasyonları tekrar başladı ve süreç “Şam Kışı”na dönüştü. Yüzlerce aydın tutuklandı, amaç alındı, sürgüne gönderildi yahut mahpusa atıldı. İnanılmaz hal devam etti. Birinci vaatler “ulusal birlik ve istikrar” gerekçesiyle geri çekildi, otoriter denetim ve sansür arttı.
Esad’ın erken devir ekonomik liberalleşme programları, eşitsizlikleri derinleştirdi ve Esad ailesinin Şamlı seçkin çevrelerin sosyo-politik gücünü merkezileştirdi. Bu durum Suriye kırsal nüfusunu, kent emekçi sınıfını, iş adamlarını, sanayicileri ve klâsik Baas kalelerinden gelen insanları yabancılaştırdı. Rejimin “sosyal pazar ekonomisi” siyaseti, sırf Esad yanlılarının faydalandığı bir yolsuzluk sembolüne dönüştü.
14 Şubat 2005’te Lübnan eski Başbakanı Refik Hariri’nin suikastı dönüm noktası oldu. Beyrut’taki bombalı akında 22 kişi öldü. Christian Science Monitor’e nazaran “Hariri’nin öldürülmesinden yaygın olarak Suriye sorumlu tutuldu. Suikasttan evvelki aylarda, Hariri ile Suriye Devlet Başkanı Beşar Esad arasındaki münasebetler tehditler ve yıldırma atmosferi içinde kötüleşmişti.” Esad, terör saldırısını düzenlemekle suçlanan kilit isimlerden eniştesi Asıf Şevket’i Hariri’nin vefatından çabucak sonra Suriye Askeri İstihbarat Başkanlığı’na atadı.
Suriye’de protestolar 26 Ocak 2011’de başladı. Protestocular siyasi ıslahatlar, sivil hakların iadesi ve 1963’ten beri süren harikulâde halin kaldırılmasını talep etti. 18-19 Mart’taki şovlar Suriye’de onlarca yıldır görülen en büyük protestolara dönüştü. Suriye idaresi protestoculara şiddetle karşılık verdi.
Protestolara birinci açık cevabını 30 Mart 2011’de veren Esad, karışıklıkları “komplo” olarak tanımladı. Suriye muhalefetini ve protestocuları bozgunculukla suçladı. Parti çizgisine uygun olarak Baasçı devleti memleketler arası bir komployla karşı karşıya olduğunu öne sürdü. Arap Baharı hareketini küçümsedi ve protestolara katılanları “mikroplar” ve beşinci kol faaliyeti yürütenler olarak nitelendirdi.
IRAK BAAS PARTİSİ
Irak Baas Partisi, 1952’de partinin genel sekreteri Fuad el-Rikabi liderliğinde kuruldu. Parti, çabucak akabinde Suriye’deki merkezi Baas teşkilatı tarafından tanındı. 1940’ların sonlarında partinin fikirleri Iraklılar ortasında iki ana kanaldan kademeli olarak yayılmaya başlamıştı: Suriye ve Lübnan’da okuyan ve Baasçı kanıyı benimseyen Iraklı öğrenciler ile Irak okullarında ve üniversitelerinde eğitim veren Suriyeli Baas üyesi hocalar. O zamanlar parti, başta Irak Komünist Partisi olmak üzere başka partilerin varlığı ve rekabeti nedeniyle kendisine yeteri kadar üye toplayamadı. O denli ki, ilk dönemde parti üyelerinin sayısı 100’ü geçmedi.[6]
Ancak bilhassa 1958’de Abdülkerim Kasım liderliğinde monarşiye karşı yapılan darbeden sonra Irak toplumunda geniş sempati toplamaya başladı. 1958’in siyasi ortamında Irak Baası’nın başarısı için tüm şartlar hazırdı. Batı güdümlü monarşi yıkılmış, Suriye ve Mısır birleşmiş, tüm Arap halklarının kurtarıcı gözüyle baktığı Cemal Abdünnasır liderliğinde Arap birliği için birinci adım atılmıştı. İhtilalden yalnızca on gün sonra Baas Partisi kurucusu Mişel Eflak, yeni rejimi Suriye ve Mısır ortasında kurulan Birleşik Arap Cumhuriyeti’ne katılmaya ikna etmek için Bağdat’ı ziyaret etmişti. Ancak Irak Komünist Partisi bu teklifi reddetti ve Abdülkerim Kasım’ı Irak’ın lideri ilan etti.
O periyotta Irak, iki ana siyasi akım ortasında bölünmüş durumdaydı: Arap ulusalcı hareketi ile solcu hareket. Baas Partisi, Irak’ta 1958 ve 1968 ortasında dördü başarılı peş peşe gelen sekiz darbeyi kendi lehine çevirmeyi başarmıştı. Baas, birinci etapta ülke yönetimine sadece İmar Bakanı Fuad el-Rikabi liderliğinde katılmış oldu.
Irak’taki birinci Baas hükümeti, 8 Şubat 1963’te Abdülkerim Kasım rejimine karşı Nasır yanlısı subaylarla ittifak ile gerçekleştirilen darbenin muvaffakiyetinden sonra, Abdüsselam Arif başkanlığında kuruldu. Fakat partinin ölçülü kanadı ile sert kanat ortasındaki uyuşmazlık, Arif’in tıpkı yılın 18 Kasım’ında hükümeti devirmesine neden oldu. Bunun sonucunda Baas subayı Ahmet Hasan el-Bekir, yeni cumhuriyetin lider yardımcısı olarak atandı.
Şubat 1964’te Mişel Eflak, Baas üyesi Saddam Hüseyin’in partinin idare kuruluna atanmasını tavsiye etti. 1966’da ise Abdüsselam Arif bir helikopter kazasında ölünce yerine kardeşi Abdurrahman Arif geçti. 17 Temmuz 1968’de parti, Baas üyesi olmayan subaylarla ittifak kurarak, Abdurrahman Arif rejimini devirdi. Ahmed Hasan el-Bekir; Devrim Komuta Konseyi başkanı, cumhurbaşkanı ve ordunun başkomutanı oldu ve Saddam Hüseyin’i iç güvenlikten sorumlu İhtilal Komuta Kurulu lider yardımcısı olarak atadı.
Haziran 1979’da Saddam Hüseyin, selefi Ahmed Hasan el-Bekir’i tüm misyonlarından istifa ettirip konut hapsine mahkum ettikten sonra, Irak Cumhuriyeti’nin yeni cumhurbaşkanı oldu.
