OLCAY BÜYÜKTAŞ
Kadınların 168 yıl evvel başlattıkları eşitlik gayretinin maksat ulaşması için en az 168 yıl daha geçmesi gerekiyor.
Ulusal ve uluslarası pek çok kurum, dernek, örgüt ve platformların ortaya koyduğu çalışmalara ve raporlar verilen onca eşitlik çabası, yapılan davet, konulan kurala karşın toplumsal ve iş hayatında şartların bayanların trajik biçimde aleyhine olduğunu ortaya koyuyor.
Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 8 Mart Dünya İşçi Bayanlar Günü vesilesiyle yayınladığı Bayanlar ve İktisat: Pekin Deklarasyonu’nun 30 Yıl Sonrası başlıklı yeni bilgilendirme notuna nazaran, istihdam oranlarında cinsiyet eşitliğinin sağlanması 200 yıl sürecek.
Çalışma hayatında erkeklerin neredeyse yarısı kadar yer alan bayanların bahis yöneticilik durumlarına geldiğinde tablo daha da vahimleşiyor. Bayanların global seviyede yüzde 30’una sahip olabildiği yöneticilik konumları Türkiye’de yüzde 20’ye geriliyor.
Kadınlar ve erkekler ortasındaki istihdam farkları 1991’den bu yana yüzde 27,1’den yüzde 23,1’e düşmesine karşın, bayanların istihdam oranları erkeklerin çok altında kalmaya devam ediyor ve 2024’te çalışma çağındaki bayanların sadece yüzde 46,4’ü istihdam edilirken, erkeklerin yüzde 69,5’i istihdam ediliyor. Bu oran Türkiye’de yüzde 31’e yüzde 64 olarak izleniyor.
ILO’nun saptamalarına nazaran mevcut ilerleme süratiyle, istihdam oranlarında eşitliğe ulaşmak neredeyse iki yüzyılı gerekli kılıyor.
Erkek yöneticiler bayanların dört katı
TÜİK datalarına nazaran, 2021 yılı başında toplam 8 milyon 422 bin çalışan bayan sayısı 2024 yılı sonunda 10 milyon 855 bine ulaştığı görüldü. Yapılan işlerin niteliğine nazaran istihdam durumuna bakıldığında 2021 yılı başında 305 bin olan yönetici bayan sayısının 2024 yılı sonunda 365 bine çıktığı görüldü. Profesyonel meslek mensubu bayan sayısı da 1 milyon 690 binden 1 milyon 970 bine ulaştı.
Nitelikli tarım ve ormancılık su eserleri çalışan bayan sayısı 1 milyon 147 binden 1 milyon 190 bine çıkarken hizmet ve satış sonrası elemanları 1 milyon 636 bin den 2 milyon 495 bine geldi.
Profesyonel meslek mensuplarından sonra ikinci en büyük çalışma alanını oluşturan nitelik gerektirmeyen işlerde çalışan bayan sayısı 2021 yılında 1 milyon 554 binken 2024 yılında 2 milyon 69 bine çıktı.
Aynı kategorilerdeki erkek sayılarına bakıldığında ortadaki farkın trajikliği ortaya çıkıyor.
2021 yılı başında toplam 18 milyon 968 bin olan erkek sayısı 2024’ün sonunda 21 milyon 803 bine ulaşırken 2021 yılında 1 milyon 232 bin yönetici sayısının da 2024 yılı sonunda 1 milyon 432 bine ulaştığı görülüyor.
Erkek yönetici sayısı bayan yönetici sayısının dört katını oluşturuyor.
Yine birebir halde 2021 birinci çeyrekte erkek patron sayısı 1 milyon 106 binden 2024 yılı sonunda 1 milyon 317 bine çıkarken 2021 yılında 160 bin olan bayan patron sayısı da üç yıl sonra 192 bin oluyor.
İşverenlik durumunda ise durum biraz daha makus. Patron erkek sayısı patron bayan sayısının 7 katına ulaşıyor.
Kendi hesabına çalışan erkek 3 milyon 741 binden 4 milyon 204 bine, fiyatsız aile emekçisi sayısı da 823 binden 845 bin olarak ölçülüyor.
828 bin olan kendi hesabına çalışan bayan sayısı 1 milyon 89 bine ve 1 milyon 594 bin olan fiyatsız aile çalışanı 1 milyon 717 bin olarak kaydediliyor.
İlk yöneticilikte oran 60/40 seviyesinde
Söz konusu bilgilere ait sorularımızı yanıtlayan ve bayanların idarelerde erkeklere oranla neden epeyce düşük yer aldığını kıymetlendiren İdare Şuralarında Kadın Derneği (YKKD) Başkanı, Mentor yönetim danışmanlık kurucusu ve INSEAD Business School Yönetici Koçluk Lideri Hande Yaşargil, tüm istatistiklere hakim olmamakla birlikte sistemsel bir planı olmayan çabucak her yerde bayanlar daha yüksek eğitim notuyla okullardan mezun olduklarını, işe girişte bayan erkek oranları eşit olsa bile birinci yöneticilik adımında oran 60/40 olarak gerçekleştiğini belirtiyor.
“Buna buna kırık basamak deniyor. Yükseldikçe bu makas açılıyor üst idarede 80/20 ile cam tavana geliyor. İdare heyetinde ise daha da düşüyor” diyen Yaşargil, lakin kota ya da gibisi metotlarla bunu aşmamın mümkün olduğunu zira sorunun bir kaynak sorunu olmadığını lisana getiriyor.
2011 yılında idare konseylerinde daha çok bayan için şirketlerarası mentorluk programının birinci basın lansmanını yaptıklarında halka açık şirketlerdeki bayan temsil oranın yüzde 11 seviyesinde olduğunu ve bunun yaklaşık yarısınını aile üyelerinden oluştuğunu söylüyor.
Yüzde 17’den 19’a çıktı
“Yarattığımız farkındalık ve gayretle oran süratli bir halde yüzde 17 civarına çıktı lakin maalesef orada takıldı. Sabancı üniversitesinde her yıl yapılan araştırmanın yeni açıklanan raporuna nazaran oran bugün lakin yüzde 19’a ulaşabilmiş durumda.
Tam 14 yıldır tüm paylaşlarla birlikte çalışıyor ve her paydaş kümesine farklı dayanak oluyor olmamıza karşın bu ilerlemeyi Türkiye Cumhuriyeti’ne yakışır bulmuyorum” diyen Yaşargil, “En büyük muhtaçlığın bir hükümet siyaseti olduğuna inanıyorum. Cinsiyet eşitliği konusunda bizden çok daha düzgün durumda olduğunu düşündüğümüz Avrupa bile mevzuyu kota ya da bir yaptırım olmadan çözemedi. Ve sonunda Avrupa Birliği hem idare heyetleri için hem de icra heyetleri için bir oran maksadı koydu” değerlendirmesini yaptı.
Bir öteki muhtaçlığın idare heyetlerindeki yönetişimimin daha profesyonel olması olduğuna dikkat çeken Yaşargil, “Eğer bir şirket yeterli bir yönetişimle bağımsız adaylarini arıyorsa zati o havuza bayanlar doğal olarak giriyor fakat şayet tanıdık bildik sorun yaşamayacağı birisi olsun kriteri ile ilerliyorsa mevcut erkekler kulübü devreye giriyor” dedi.
Yaşargil daha mahallî özellikleri ve tahlil tekliflerini de şöyle özteledi:
“İki Eşbaşkan olarak bu derneğe liderlik yaptığımız Burçak İnanç ile birlikte son devirde Adana, Antep ve Mersinde toplantılar düzenledik ve gördük ki daha Anadolu ‘ya özel durumlar da var. Burada şirketlerin birden fazla aile şirketi ve bayanlar ne kadar çok çalışsalar ve başarılı olsalar bile hala ailedeki eş ve anne hatta kız kardeş rolü ve bununla ilgili sterotipik toplumsal rol beklentileri bayanın önünde mani olarak duruyor.
Başka bir sorun da bayana karşı bilinçaltı ön yargılar. Bayanlarla ilgili o denli olmasa bile “çok konuşuyor”, “çok duygusal”, “kadın olduğu için yapamıyor”, “özgüveni eksik” ya da “esas bayanlar bayanları desteklemiyor” üzere pekçok farkında olunmayan ön yargı var.
Şirketlerin bu mevzuda aksiyon alması için regülatörler kanalıyla ortaya bir vizyon ve plan konması gerekli. Bu olduğu gün sorun çözülecektir. Zira gereksinim duyulan arz idare seviyesinde var, yönetim kurulu düzeyinde de biz bunu sağladık.
SPK bir tavsiye kararını birinci 2011 yılında aldı ve idare konseylerinde en az bir bayan üye olmasını tavsiye etti. 14 yıl sonra bugün halka açık 191 şirketin idare konseylerinde bayan yok. Demek ki tavsiye kâfi değil.”
Üniversite mezunu erkek 100 lira alırken bayan 83 lira aldı
Öte yandan bayanların bilhassa terfilerde eşitsizliğe maruz kalması fiyat farklılığının da en büyük nedenlerden biri olarak ortaya çıktı.
TÜİK’in İstatistiklerle Bayan 2024 raporuna nazaran, cinsiyetler ortası fiyat yahut çıkar farkı tüm eğitim seviyelerinde erkek lehine gerçekleşti.
Cinsiyetler ortası fiyat yahut yarar farkı, erkek ve bayan ortasındaki fiyat yahut yarar farkının erkek fiyat yahut karına yüzdesel oranı olarak tanımlanmaktadır. Çıkar Yapısı İstatistiklerine nazaran, yıllık ortalama brüt ücret-maaş ile hesaplanan gösterge için en yüksek fark yüzde 17,4 ile yükseköğretim mezunlarında, en düşük fark yüzde 13,2 ile yeniden ilkokul ve altı mezunlarda gerçekleşti. Yıllık ortalama brüt kar ile hesaplanan gösterge için ise, en yüksek fark yüzde 20 ile lise mezunlarında, en düşük fark ise yüzde 14,9 ile ilkokul ve altı mezunlarda gerçekleşti.
20 yılda 7 sent güzelleşme
ILO notlarına nazaran de çalışan bayanlar hem çalışanlar hem de kendi hesabına çalışanlar dahil 2024 yılında erkeklerin kazandığı her 1 dolara karşılık 77,4 sent kazandı; bu hâlâ değerli bir fark olsa da, 2004’teki 70,1 sente nazaran bir güzelleşme manasına geliyor.
