Sevgi UÇAR / SÖZCÜ TV
Türk milletinin tarihinde yeni bir dönemin kapılarının açıldığı ve “Egemenlik kayıtsız, kuralsız milletindir.” kelamının devlet idaresinde yerini aldığı Cumhuriyet’in ilanının üzerinden 101 yıl geçti.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu 29 Ekim 1923, tıpkı vakitte tarihin en büyük ihtilali ve dönemin kurallarında en büyük dönüşümüydü. Cumhuriyet yönetiminin tesis edilmesi, Türkiye’de siyaset, hukuk, eğitim, kültür, sanat, iktisat ve toplumsal alanlarda esaslı ihtilaller yapılmasının önünü açtı.
“Milletin bağımsızlığını tekrar milletin azim ve kararlılığı kurtaracaktır.” diyen Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün liderliğinde yürütülen ve bir milletin destansı çabası olan Ulusal Mücadele’nin hikayesini tarihçi-yazar Dr. Naim Babüroğlu ile 5 Soru ve 5 Cevap’ta konuştuk.
1. Cumhuriyet’e giden süreç nasıl başladı? 29 Ekim 1923’de neler yaşandı?
Cumhuriyet rejimine giden süreçte; birinci adım 23 Nisan 1920’de TBMM’nin açılması; ikinci adım ise Mili Egemenlik unsurunun 1921 Anayasası’nın birinci unsuru olarak yer almasıdır. Üçüncü adım, Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruz ile işgalcilerin hayallerinin yerle bir edilmesidir. Dördüncü adım, 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasıdır. Beşinci adım, 24 Temmuz 1923’te Sevr’in yırtılması ve Türkiye’nin tapu senedi Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasıdır. Altıncı adım, 13 Ekim 1923’te Ankara’nın Başşehir yapılmasıdır. Yedinci adımda, 29 Ekim 1923’te siyasal rejimin ismi, biçimi açıklanmış ve Cumhuriyet ilan edilmiştir. Sekizinci adımda, 3 Mart 1924’te Halifelik kaldırılmıştır.
(Dr. Naim Babüroğlu)
İŞGALDEN DEMOKRASİYE, TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NE…
Atatürk, Cumhuriyet’i bir gecede kurmadı. Cumhuriyet, Mustafa Kemal’in başında uzun yıllar boyunca şekillenen çağdaş Türkiye projesinin yapıtıdır. Atatürk, gençliğinden itibaren; J.J. Rousseau, Montesquieu, Kant üzere yabancı aydınlar ile Tevfik Fikret, Namık Kemal, Ziya Gökalp üzere yerli aydınları okumuştur.
“MİLLETİN İSTİKLALİNİ YENİDEN MİLLETİN AZİM VE KARARI KURTARACAKTIR”
Mustafa Kemal Paşa, Ordu Müfettişi olarak 22 Mayıs 1919’da gönderdiği raporda yer alan, “Millet, ulusal egemenlik temelini ve Türk milliyetçiliğini kabul etmiştir. Bunu gerçekleştirmeye çalışacaktır.” tabiri Cumhuriyet’in bir işaretiydi. 21/22 Haziran 1919 Amasya Genelgesi’nde, “Milletin istiklalini yeniden milletin azim ve kararı kurtaracaktır.” unsuru aslında Cumhuriyet’in kendisiydi. 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 Erzurum Kongresi’nde, “Milli kuvvetleri faal ve Ulusal iradeyi hâkim kılmak temeldir.” tabiri ve akabinde Sivas Kongre’sinde alınan kararlar Cumhuriyet’e gidişin göstergesiydi. Görüldüğü üzere, ilanından dört yıl evvel Cumhuriyet idaresine ait ana temeller dokümanlarda yer almaya başlamıştı.
2. Cumhuriyet’e neden muhtaçlık duyuldu? Cumhuriyet’in adımları nasıl atıldı?
Milli Uğraş sonrası en çok sorulan soru bu oluyor. Vatan düşmandan kurtarıldı, Kurtuluş Savaşı bitti, pekala devletin hali olacak? Bu dertte, yoklukta ne yapacaksınız? Yabancılar dâhil herkes bu soruyu soruyordu.
13 Ekim 1923’te, Ankara başşehir yapıldı. Mustafa Kemal Paşa: “Ankara hükümet merkezidir. Ve ebediyen hükümet merkezi kalacaktır.” dedi.
Sıra devletin halinin ilan edilmesine gelmişti. Açık bir meclis vardı ve idare biçimi Cumhuriyet’ten diğer bir şey değildi. Lakin, ismi şimdi konmamıştı. Başbakan Fethi Okyar’dı. Bu periyotta, bir hükümet buhranı ortaya çıktı ve kriz çözülemedi.
“YARIN CUMHURİYET’İ İLAN EDECEĞİZ”
28 Ekim 1923… İsmet Paşa, Fethi Bey (Okyar), Eski Kolordu Kumandanı Kemalettin Sami, Kocaeli Küme Kumandanı Halit Paşa, Savunma Bakanı Kazım Paşa, Rize milletvekili Fuat Bulca ve Afyon milletvekili Ruşen Eşref Mustafa Kemal Paşa’nın davetiyle Çankaya’da akşam yemeğindedir. Yemek sonrası, hükümet krizi görüşülür. Mustafa Kemal, planını çok evvel kararlaştırmıştır. Ortaya çıkan sorunu kökünden çözecek şu cümleyi söyler: “Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz.” İsmet Paşa dışındakiler yemekten ayrılırlar. Atatürk ve İsmet Paşa, Anayasa değişikliği üzerinde çalışırlar. Kanun teklifine, “Türkiye Devleti’nin hükümet formu Cumhuriyettir.” kaydı eklenir.
29 Ekim 1923 Pazartesi günü saat 20.30’da, Anayasa Değişikliği onaylanır. “Yaşasın Cumhuriyet” nidaları ve alkışlarıyla Cumhuriyet kabul edilir. Saat 20.45’te, oylamaya katılan 158 üyenin oybirliği ile Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal Paşa birinci Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Atatürk, bunun üzerine bir konuşma yapar: “Hep birlikte ileriye gideceğiz. Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır.”
3. Cumhuriyet devri Türkiye’sinin şartları nasıldı?
Türkiye’nin nüfusu 13 milyondu. Okuma yazma oranı erkeklerde yüzde 7, bayanlarda ise binde 4’dü. 40 bin köye karşılık, diplomalı ebe sayısı 136 idi. Yalnızca 337 doktor, 434 sağlık memuru, 60 eczacı bulunuyordu. 37 bin köyde okul, posta, yol yoktu. Ülkede 72 ortaokul, 23 lise vardı. 150 ilçede doktor yoktu. Trahomlu insan sayısı üç milyondu; sıtma, tifüs, verem, frengi, tifo salgın durumdaydı.
1918-1945 yıllarında iki Dünya Savaşı sırasında Avrupa’da beş, Amerika’da beş olmak üzere toplam 10 ülkenin meclisi açıktı. Türkiye, bu 10 ülkeden biriydi. 1938’de dünyada 17 ülkenin seçilmiş hükümeti vardı ve bu ülkelerin içinde Türkiye de vardı. 1944’te ise tüm dünyadaki 64 ülkenin yalnızca 12’si meclise ve anayasal tertibe sahipti. Türkiye, bu 12 ülkenin içindedir. Atatürk Cumhuriyeti’nin mucizesidir bu…
4. Cumhuriyet’in en kıymetli kazanımları neler oldu? Cumhuriyet’in ilanıyla bayan haklarında neler değişti?
Osmanlı periyodunda Türkler dışlanmıştı. Padişahlık, babadan oğula devredilirdi. Yani, ümmet ve kul vardı. Atatürk’ün, “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına Türk milleti denir.” kelamı, Cumhuriyet’in tarifidir. Irk, din, mezhep, cins gözetilmez. Ulus devlet, etnik ve mezhepsel temellere dayanmaz. Cumhuriyet’le, ümmet millet; kul birey oldu.
“TÜRK BAYANI SEÇME VE SEÇİLME HAKKINI KAZANDI”
O periyot bayanlar ikinci sınıf sayılıyordu. Türk bayanı 1934’te seçme ve seçilme hakkını kazandı. İtalya ve Fransa’da 1946’da, İsviçre’de 1971’de bu haklar verildi. Türkiye, bayanlara seçme seçilme hakkı verilmesinde Avrupa’da yedinci; dünyada 12’nci sırada yer aldı. 1935’te yapılan seçimlerde 18 bayan meclise girdi. 1935’teki meclisteki bayanların temsil oranına, 2000’lere kadar ulaşılamadı.
5. Bugüne gelindiğinde 101 yıl sonra hangi pahalar güçlendi, hangi bedeller zayıfladı?
Atatürk’ün Cumhuriyeti’nden kalan nedir diye sorarsanız…
2024 yılına gelindiğinde, toplumda yozlaşmanın yaygınlaştığı, devlette liyakat sisteminin çöktüğü, cemaat ve tarikatların devlet kurumlarında kökleştiği, dünyanın en fazla sığınmacısını barındıran Türkiye’nin Beka sıkıntılarıyla yüz yüze kaldığı Cumhuriyet’in Sonbaharını yaşıyoruz.
“ATATÜRK’ÜN CUMHURİYETİ’Nİ TÜRKİYE’DEN ÇIKARIRSANIZ…”
Bu muydu, yıllar sonra geldiğimiz, özlemlerimizdeki seyahat? Bu muydu, “Hoş gelişler ola, Mustafa Kemal Paşa…” marşında duyduğumuz heyecanın rüzgârında, yaşlı gözlerle el salladığımız meçhul gemi? Benim hiç değildi…
Falih Rıfkı Atay, Çankaya isimli yapıtında şöyle der: “Ara sıra: ‘Atatürk sağ olsa ne yapardı üzere bir sual duyulur.’ Ben yanıt vereyim mi? Topumuza birden lânet okurdu…”
Atatürk’ün Cumhuriyeti’ni Türkiye’den çıkarırsanız, geriye gözyaşının dinmediği bir coğrafya kalır.
