Açlık ve yoksulluğun her geçen gün daha da artan ülkemizde, dar gelirlilerin temel besine ulaşamadığını tabir eden Doç. Dr. Halisçelik, Türkiye’nin neden bu hale geldiğini, tahlil üretilip üretilmediğini araştırdı.
İşte Doç. Dr. Halisçelik’in “Tencereler kaynamıyor ve sofralar boşalıyor: Türkiye’de besin krizi derinleşiyor” başlıklı yazısındaki o tespitler ve tahlil teklifleri:
2025 yılının birinci çeyreğini geride bırakırken, Türkiye’de iftar ve sahur sofraları ekonomik krizin gölgesinde kuruluyor. Tencereler kaynamıyor, sofralar boşalıyor. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) bilgilerine nazaran, Şubat 2025 prestijiyle yıllık enflasyon %39,05 olarak açıklansa da market ve pazar fiyatları halkın hissettiği gerçeği gözler önüne seriyor. Her gün değişen etiketler, düşen alım gücü ve erişilmesi güç hale gelen temel besin eserleri, Türkiye’yi derin bir besin kriziyle karşı karşıya bırakıyor.
Marketlerdeki fiyat etiketleri her gün değişirken, halkın sofrasındaki eserler azalıyor. Bugün Türkiye’de dar gelirli haneler, bırakın et ve süt eserlerini, temel besin hususlarına ulaşmakta bile zorlanıyor. Üstelik bu durum yalnızca bir ekonomik krizle açıklanamayacak kadar karmaşık. Yanlış tarım siyasetleri, plansız ithalat kararları ve halkı öncelemeyen ekonomik tercihler Türkiye’yi, tarihinin en derin besin krizlerinden biriyle yüz yüze getirdi. Türkiye, artık kendi kendine yeten bir tarım ülkesi olmaktan çıkmış, besin teminatı olmayan bir ülkeye dönüşmüş durumda.
GIDA ENFLASYONU: RESMİ SAYILAR VE HALKIN GERÇEĞİ
TÜİK datalarına nazaran; 2025 yılı Şubat ayında Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) bir evvelki aya nazaran %2,27, bir evvelki yılın Aralık ayına nazaran %7,42, bir evvelki yılın tıpkı ayına nazaran %39,05 ve on iki aylık ortalamalara nazaran %53,83 olarak gerçekleşti. Bu oran, resmi olarak “yüksek lakin gerilemiş” kabul edilse de, bağımsız araştırmalar ve halkın yaşadığı gerçeklik çok daha ürkütücü. Bağımsız birtakım kaynaklara nazaran, enflasyon düzeyi, bilhassa besin fiyatlarındaki artış seviyesi çok daha yüksek. Kimi temel besin eserlerinde son iki yıldaki fiyat artışının 3-4 kat arttığı varsayım edilmekte.
ET YEMEK LÜKS, ZERZEVAT VE MEYVE ULAŞILMAZ
Kırmızı et fiyatları, halkın gündelik hayatında en çarpıcı örneklerden biri. 750 TL’ye kadar satılan kıyma, dar gelirli ailelerin bütçesini zorluyor. Tavuk eti bile 150 TL’yi bulmuş durumda. Süt ve süt eserleri için tablo daha âlâ değil. 1 litre süt 45 TL’ye, peynir 300 TL’ye dayandı. Yoğurt ise lüks tüketim hususu üzere fiyatlanıyor. Zerzevat ve meyveler de emsal bir mukadderatı paylaşıyor: Domates 70 TL/kg, Salatalık 60 TL/kg ve Patates 35 TL/kg seviyesine ulaşmış durumda. Bu fiyatlar, pazarda dahi geçerli. Hal bu türlü olunca, halk tahlili kalitesiz fakat ucuz besin hususlarına yönelmekte buluyor. Bu durum ise beslenme yetersizliklerini, çocuklarda gelişim geriliğini ve halk sıhhati sıkıntılarını beraberinde getiriyor.
Dana kıyma: 2023 yılında 150 TL iken, bugün 750 TL’ye çıktı (Artış %400).
Bir litre süt: 2023’te 15 TL’den, şu anda 45 TL (Artış %200).
5 litrelik Ayçiçek yağı: 2023’te 350 TL iken, bugün 700 TL’ye kadar yükseldi (Artış %100).
Zincir marketlerde fiyat artışları pazara kıyasla daha yüksek seyrediyor. Üstelik dar gelirli vatandaşların tercihi olan halk pazarlarında bile temel eserlerde %200’ü aşan fiyat artışları görülüyor. TÜİK’ in açıkladığı datalar ile vatandaşın alışveriş sepetinde gördüğü fiyatlar ortasında uçurum oluşmuş durumda. Tencereler kaynamıyor, sofralar eksiliyor, açlık sonu yükseliyor.
TÜRK-İŞ BİLGİLERİ: AÇLIK VE YOKSULLUK HUDUDUNDA REKOR
TÜRK-İŞ’in Şubat 2025 raporu, Türkiye’de gelir dağılımı ve alım gücündeki bozulmayı çarpıcı bir biçimde ortaya koyuyor. 4 kişilik bir ailenin: Sağlıklı, istikrarlı ve kâfi beslenebilmesi için yapması gereken aylık besin harcaması meblağı (AÇLIK SINIRI) 23.324 TL’ye, besin harcaması ile giysi, konut (kira, elektrik, su, yakıt), ulaşım, eğitim, sıhhat ve gibisi gereksinimler için yapılması mecburî öbür aylık harcamalarının toplam meblağı ise (YOKSULLUK SINIRI) 75.973 TL’ye yükselmiştir. 2025 yılında belirlenen 22.104 TL’lik taban fiyat artık ortalama fiyat haline gelmiş ve yalnızca besin harcaması fiyatı olan açlık hududunun altında kalmıştır. Başka bir deyişle milyonlarca vatandaşımız açlık hududunun altında yaşamakta ve temel hayat maliyetlerini (gıda ihtiyacını) karşılamakta bile önemli zorluklarla karşılaşmaktadır. Türkiye’de milyonlarca insan, hayatını sürdürebilmek için borçlanıyor, ucuz ve sıhhatsiz besinlere yöneliyor. Sağlıklı beslenme hakkı, artık yalnızca gelir seviyesi yüksek kesitlerin ayrıcalığı haline geldi.
TÜRKİYE NEDEN BU HALE GELDİ?
Yanlış Tarım Siyasetleri: Türkiye, 1980’lerden itibaren uyguladığı neoliberal siyasetler doğrultusunda tarım siyasetlerini geri plana itti. Çiftçiye verilen dayanaklar yetersiz kaldı; tarım alanları ranta ve inşaata açıldı. Kendi kendine yeten tarım ülkesinden, ithalata bağımlı bir ülkeye dönüştük. 2025 prestijiyle Türkiye’de üretici çiftçi sayısı %12 azaldı. Çiftçiler, artan maliyetler karşısında üretim yapamaz hale geldi. Mazotun litresi 50 TL, gübrenin tonu 25.000 TL düzeylerine ulaştı. Sulamada kullanılan elektrik fiyatları %40 zamlandı. Üretici, tarlasında kalamazken, halk pazarında fiyatların artması da kaçınılmaz hale geldi.
Döviz Krizi ve İthalata Bağımlılık: Tarım girdileri dövizle ithal ediliyor. Doların 2025’te %35 civarlarında paha kazanmasıyla, ithalat fiyatları fırladı. Buğday, mısır, arpa üzere temel tarım eserlerinde dışa bağımlılık arttı. Döviz kuru arttıkça besin fiyatları da arttı. Kimi çevreler ise; bunu önlemek yerine, fiyat artışlarını rasyonel olmayan sebeplerle açıklama yoluna gitti. Emsal formda, Arjantin de 2025 prestijiyle döviz krizleri ve enflasyon sarmalında. Lakin Arjantin hükümeti, temel besin eserlerinde fiyat denetimleri ve sübvansiyonlarla iç piyasayı nispeten müdafaa altına aldı. Arjantin’de kırmızı et fiyatları, ihracat kotaları nedeniyle iç piyasada daha düşük kalırken, Türkiye’de fiyatlar hür piyasa şartlarında dalgalanıyor. Güney Afrika’da da döviz kuru tesirli olmakla birlikte, temel besin fiyatlarının kamu dayanaklı kooperatifler üzerinden regüle edilmesi, fiyat artışlarının sınırlanmasında tesirli oldu.
Enerji Maliyetleri ve Tarım Üretimi Üzerindeki Tesiri: Türkiye’de ziraî üretimin en büyük masraflarından biri güç. 2025 yılı prestijiyle elektrik ve doğalgaza gelen artırım oranı %40’ı aştı. Seralarda ısınma için doğalgaz ve elektrik maliyetlerinin artması, bilhassa kışlık sebzelerin fiyatlarında önemli sıçramalara neden oldu. Tarımda kullanılan mazotun litre fiyatı 50 TL’ye ulaştı. Hindistan ve Brezilya üzere ülkelerde ziraî sulamada güneş gücü üzere yenilenebilir kaynaklara geçiş hızlandı. Brezilya’da 2025 prestijiyle tarımda kullanılan elektriğin %25’i yenilenebilir kaynaklardan sağlanıyor. Türkiye’de ise bu oran sadece %5 seviyesinde ve yatırım maliyetlerinin yüksekliği nedeniyle çiftçiler, güç maliyetlerinde önemli bir yük altında kalıyor.
İklim Krizi ve Ziraî Verimlilik Kaybı: 2024 ve 2025 yıllarında Türkiye’de kuraklık en üst düzeye çıktı. Anadolu’da, İç Ege ve Akdeniz Bölgeleri başta olmak üzere tarım alanlarının %15’inde randıman kaybı yaşandı. Buğday, arpa ve mercimek üzere temel eserlerde rekolte düşüşü, un ve ekmek fiyatlarını direkt etkiledi. 2025 Şubat prestijiyle ekmek fiyatı 12,5 TL seviyelerine ulaştı. Avrupa Birliği ülkeleri 2025’te iklim değişikliğine karşı tarım sigortaları ve destekleme programlarını devreye soktu. Örneğin, İspanya’da kuraklıktan etkilenen çiftçilere dönüm başına 250 Euro direkt dayanak sağlandı. Türkiye’de Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından sağlanan destekler enflasyon karşısında yetersiz kaldı; dönüm başına takviye 75 TL düzeyinde kaldı. Bu da çiftçilerin üretimden çekilmesine neden oldu.
NE YAPILIYOR? TAHLİL ÜRETİLİYOR MU?
Zaman vakit “tanzim satış” üzere süreksiz tedbirlerle fiyatlar düşürülmeye çalışıldı. Fakat bu uygulamalar, uzun vadede işe yaramadı. Tarım ve Orman Bakanlığı’nın açıkladığı dayanak paketleri, enflasyon oranının çok altında kaldı. Çiftçiler, borçlarını ödeyemediği için üretimden çekildi. Başka yandan, zincir marketler ve büyük besin tedarikçileri üzerinde önemli bir kontrol yapılmıyor. Fiyat manipülasyonları, stokçuluk tezleri gündemde yer almaya devam ediyor fakat tesirli bir müdahale göremiyoruz.
ÇÖZÜM TEKLİFLERİ VE SİYASET ALTERNATİFLERİ
Tarımda Yapısal Islahatlar: Çiftçi dayanaklarının artırılması ve uzun vadeli finansman programlarının devreye alınması. Ziraî üretimde girdi sübvansiyonlarının artırılması ve çağdaş sulama sistemlerinin yaygınlaştırılması. Ziraî yerlerin daima bölünmesi, ünite maliyetlerin yükselmesi ve verimliğin azalması.
Enerji Siyasetlerinde Dönüşüm: Ziraî faaliyetlerde yenilenebilir güç takviyelerinin artırılması. Ziraî sulamada elektrik sübvansiyonlarının yine düzenlenmesi.
Pazar Kontrolü ve Fiyat Regülasyonu: Zincir marketlerin fiyat artışlarının denetlenmesi. Kooperatif takviyeli direkt üretici-tüketici pazarlarının yaygınlaştırılması. İhracat Kotaları ve İç Pazar Önceliği: Temel besin eserlerinde ihracat kısıtlamalarıyla iç arz güvenliğinin sağlanması. İhracat gelirlerinin bir kısmının iç piyasayı dengelemek emeliyle kullanılması. Gelir Dağılımı ve Toplumsal Takviye Siyasetleri: Taban fiyatın açlık ve yoksulluk sonuna nazaran revize edilmesi. Toplumsal yardımların artırılması ve kapsamlı besin dayanak programlarının başlatılması.
GIDA GÜVENLİĞİ, BESİNE ERİŞİM VE GELECEK TEHLİKESİ
Gıda enflasyonu sadece fiyatların artması manasına gelmiyor. Bu, bir ülkenin besin güvenliğinin tehlikeye girmesi demektir. İklim krizinin derinleştiği, su kaynaklarının azaldığı, tarım alanlarının daraldığı bir dünyada Türkiye, üretim gücünü kaybetmiş durumda. İthalata bağımlı hale gelen bir ülke, küresel krizlerde temel besin eserlerine ulaşmakta dahi zorlanabilir. Daha evvelki yazılarımda da yer verdiğim üzere; OECD ülkelerindeki 15 yaşındaki öğrencilerin %8’i, son 30 gün içinde yiyecek satın almak için kâfi paraları olmadığı için haftada en az bir gün yemek yemediklerini bildirdi. Besin güvensizliği öğrencilerin sadece fizikî sıhhatlerini değil, birebir vakitte okul performanslarını, eğitim fırsatlarını ve genel ömür kalitelerini de olumsuz istikamette etkilemektedir. Son 30 gün içinde yiyecek satın almak için kâfi paraları olmadığı için haftada en az bir gün yemek yemediklerini bildiren 15 yaşındaki öğrencilerin yüzdesi en yüksek olan ülke Türkiye. Maalesef ülkemizde neredeyse 5 öğrenciden biri en az bir gün okuluna aç gitmek zorunda kalıyor.
SON KELAM: BU SOFRADA ADALET YOK!
Son yıllarda Türkiye’de besin fiyatlarındaki artış, hem üreticileri hem de tüketicileri zorlayan önemli bir sorun haline gelmiştir. Global iklim değişikliği, ziraî üretimde azalma, döviz kurlarındaki dalgalanmalar ve yüksek girdi maliyetleri, besin enflasyonunun en önemli sebepleri ortasında yer almaktadır. Türkiye’nin 2025’inde halk, mutfağındaki yangını kendi gayretiyle söndürmeye çalışıyor. Sofralar boşalıyor, açlık sonu giderek yükseliyor, lakin hâlâ ekonomik muvaffakiyet kıssaları anlatılıyor. Gerçek ise, pazarda filesini dolduramayan insanların, çocuklarına bir öğün fazla yediremeyen annelerin öykülerinde zımnî. Şayet tencereler kaynamıyor ve sofralar dolmuyorsa, refah adil dağıtılmamış demektir. Besin fiyatlarındaki istikrarsızlık, dar ve orta gelirli kısımları direkt etkileyerek alım gücünü düşürmekte, sağlıklı ve kâfi beslenmeyi zorlaştırmaktadır. Beslenme yetersizliği ve çocuklarda gelişim bozukluğu riski süratle artıyor. Bu nedenle, ziraî üretimin desteklenmesi, lojistik süreçlerin uygunlaştırılması ve fiyat istikrarını sağlayacak siyasetlerin hayata geçirilmesi büyük kıymet taşımaktadır. Türkiye’nin bu krizden çıkışı, halkı önceleyen, üretimi temel alan ve adil gelir dağılımını hedefleyen siyasetler ve yapısal ıslahatlarla mümkündür. Aksi halde, toplumun geniş kesitleri ekonomik dert yaşamaya devam edecek ve bu kriz daha da derinleşecek. Kâfi beslenemeyen çocuklar, eksilen öğünler, aç uyuyan milyonlar… Tencereler kaynamıyorsa ve sofralar boşsa, kelamda ekonomik muvaffakiyet öyküleri kimin için yazılıyor?
