Prof. Dr. Okan Tüysüz’ün açıklamalarına nazaran, zelzele, yerkabuğunu oluşturan kayaların, Dünya’nın dış kısmını oluşturan ve “levha” ismi verilen hareketli kesimlerin uyguladığı kuvvetler (stres) sonucunda “fay” ismi verilen düzlemler boyunca kırılması sonucu oluşur.
Onlarca hatta bazen yüzlerce kilometre uzunluğunda ve çoklukla 10-15 kilometre derinliğinde olan fayların büyüklüğü (alanı) ile kırılmaları durumunda ortaya çıkacak sarsıntının büyüklüğü ortasında hakikat orantı bulunuyor. Yani fayın uzunluğu ve derinliği ne kadar büyükse oluşacak zelzelenin büyüklüğü de o kadar fazla oluyor.
Artçı sarsıntıların yapısı
Deprem esnasında fay düzleminin iki kenarındaki kayalar (fay blokları), özellikle büyük sarsıntılarda birbirine nazaran metrelerce hareket eder. Blokların bu hareketi zelzeleden sonra da bir müddet devam eder ve bu devam eden hareket ana sarsıntısı izleyen daha küçük sarsıntıların oluşmasına neden olur.
Ana sarsıntı şokunu izleyen bu daha küçük zelzeleler “artçı deprem” ismi ile bilinir ve genel kabule nazaran ana şokun bir derece altındaki büyüklüğe kadar ulaşabilirler.
Örneğin 7 büyüklüğündeki bir sarsıntının artçıları 6’ya kadar çıkabilir. Artçı sarsıntıların sayısı çok değişken olabilir; çoklukla sarsıntı büyüklüğü arttıkça daha çok artçı meydana gelir ve artçı zelzeleler daha uzun müddet varlık gösterir.
Ana sarsıntı şokunu izleyen devirde gelişen artçı sarsıntıların meydana geldiği bölge “artçı şok alanı” olarak bilinir. Ana şokun meydana gelmesinden sonraki yaklaşık 24 saatte meydana gelen artçı şok alanı, ana şokun en aktif olduğu merkez üssü alanına hayli uyumludur.
Ancak daha sonra gelişen artçılar sarsıntısı oluşturan fay ve etrafında daha geniş bir alana yayılırlar. Ekseriyetle artçı zelzelelerin yayılım alanı sarsıntıda kırılan fay uzunluğunun iki misli olarak kabul edilir.
Depremin ana şoku, yani fayın kırılması esnasında zelzele odağına yakın alanlarda daha ağır olmak üzere fay boyunca yer alan kayalar kırılır, parçalanır ve dinamik olarak kararsız hale gelirler.
Buna bir örnek olarak iki elle sıkıştırılıp kırılan bir çıtayı verebiliriz. Çıta sıkıştırılıp büküldükçe çıtırdamaya yani çatlamaya başlar. Bu çıtırtılar öncü sarsıntılar ile karşılaştırılabilir. Çıtanın kırılması ve buna bağlı olarak çıkan ses dalgaları ana şoka örnek verilebilir. Kırılan çıta kesimleri bir müddet titrer ve daha sonra dururlar. İşte bu kademe da artçı şoklara örnektir.
Fay hareket edip kayalar kırıldığında bu hareket bir müddet daha devam eder. Kırılan fay düzlemi üzerinde bulunan pürüzlerin bir kısmı ana şokun yarattığı hareketleri karşılayamaz ve bunlar da kırılır ve ana şoktan daha küçük artçı zelzeleleri oluştururlar. Vakit içerisinde fay bloklarının hareketi sönümlenir, kayalar yeni duruma ahenk sağlar ve artçı zelzeleler de yok olurlar.
Artçı sarsıntıların sıklığı neye bağlıdır?
Artçı sarsıntıların sayısı, ana şokun meydana gelmesinden çabucak sonra en fazladır, lakin vakitle bunlar hem sayı hem büyüklük açısından azalırlar. Her zelzelede tıpkı olmamakla birlikte artçı sarsıntıların sayısı ana şoktan sonraki birinci 10 günde yaklaşık onda teğe, 100 günde ise yüzde teğe düşer.
Ana şok ne kadar büyükse, artçı şokların sönümlenmesi de o kadar uzun sürer. Nispeten büyük artçılar daha seyrek, küçük artçılar ise daha sık meydana gelirler. Artçı sarsıntıların sıklığı da büyüklüklerine nazaran farklılık gösterir.
Örneğin 4 büyüklüğündeki artçı sarsıntılar, 5 büyüklüğündeki artçı sarsıntılardan yaklaşık 10 kat daha fazla sayıda meydana gelirler. Birden fazla durumda en büyük artçı sarsıntı, ana şokun oluşmasını izleyen 3 gün içinde meydana gelir, lakin uzun yıllar sonra ortaya çıkan artçılar da mümkündür.
Bazı sarsıntıların artçıları yıllar, on yıllar, hatta daha uzun müddetler sonra meydana gelebilir. Nispeten büyük artçı zelzeleler ana sarsıntının merkez üssüne uzak ve çoklukla “artçı şok alanı”nın kenarında yahut etrafında meydana gelir.
Ülkemizde her ne kadar daha küçük sarsıntılarda de kayıp ve hasarlar yaşanmışsa da genel olarak 6 ve daha büyük zelzelelerin yıkıcı tesirleri olabileceği kabul edilebilir. Bu durumda 7 ve daha büyük ana sarsıntıların artçıları yıkıcı olurken daha küçük sarsıntıların artçıları ise ana şok nedeniyle meydana gelen hasarları artırabilmektedir.
6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen büyük sarsıntılarda hasar gören yapıların bir kısmı daha sonraki artçı şoklar yüzünden yıkılmıştır. Bu durum dikkate alınarak bir sarsıntı yaşandıktan sonra artçı zelzelelerin bunu izleyeceği düşünülmeli ve hasarlı yapılara girilmemelidir.
Gelişmiş ülkelerde zelzelelerde içerideki şahısların kurtarılması, kimi acil müdahalelerin yapılması gerekmesi üzere durumlarda hasar görmüş binalara girmek gerekli olduğunda bu yapıların hasar durumunun kıymetlendirilmesi, bunlara hangi şartlarda ve nasıl girileceği, yeni hasarlara neden olabilecek ya da mevcut hasarların artmasına neden olabilecek artçı zelzele mümkünlüğünün ne olduğunun belirlenmesi üzere mevzularda izlenecek yolları tanımlayan yönetmelikler varsa da ülkemizde bu hususta şimdi bir yönetmelik bulunmuyor.
